KRAGUJEVAC

VIDIMO SE KOD KRSTA

Iako njegovom panoramom dominiraju nezgrapni soliteri, iako je skoro stoleće centar radničke klase koja je manje-više ostala bez posla, iako je postao simbol parnje i ratnog stradalništva, grad na Lepenici ima neki svoj šarm i vedrinu, a bogme i – pedigre

Teško je tačno reći po čemu, ali se u Kragujevcu po nečemu oseća da je bio prestonica. Ne mora čovek da zna da je to sedište šumadijskog okruga kome pripada sedam opština, ni da ima tretman urbanog centra višeg reda, ni da je tu stolovao knez Miloš Obrenović, ni da je to grad sav od spomenika bola i prkosa, ni da je tu fabrika automobila i oružja "Zastava"...

Mapa lokacije Kragujevca

Ništa od svega toga nije potrebno za taj osećaj koji je najsnažniji u lepo uređenim pešačkim zonama, ili kod Krsta, nultoj tački svih kragujevačkih dešavanja na 173. metru nadmorske visine.

Kad Kragujevčanima kažete da im je grad simpatičan, da zrači optimizmom i da je iznenađujuće čist za srpske prilike, većina vas pogleda čudno i napravi neku grimasu u smislu negiranja, a poneko se skoro i ljutne. To ne treba da čudi, pošto se za Kragujevac kaže da je grad nezaposlenih i očejnih ljudi. Ipak su svi redom podjednako ponosni na izletište Šumarice i na tradicionalnu manifestaciju "Veliki školski čas" koja se tamo održava svakog 21. oktobra, kao sećanje na više hiljada civila, među kojima i 300 đaka Prve gimnazije, koje su nemački fašisti streljali toga dana 1941. godine.

Prvo beše Kragujevdža

Planinska tromeđa Gledićkih planina, Rudnika i Crnog vrha uokviruje Kragujevačku kotlinu kroz koju protiče reka Lepenica, čija dolina ovaj predeo čini prohodnim i saobraćajno dobro povezanim. U gradskom području živi oko 150.000, a u 55 seoskih naselja 35.000 stanovnika. Na tlu kragujevačke opštine nađeni su mnogi tragovi života još iz paleolita, a pogotovu iz vremena Ilira i Rimljana koji su tu živeli pre doseljavanja Slovena. U XII veku Stefan Nemanja otima ovu teritoriju od Vizantije i pripaja je srpskoj državi, a u turskim zapisima iz 1476. godine slovi kao značajno pazarište pod nazivom Kragujevdža. Smatra se da taj naziv potiče od ptice kraguj, grabljivice koje je tada bilo u izobilju u okolnim šumama.

Godina 1818. bila je prekretnica u razvoju grada, kada ga je knez Miloš Obrenović odabrao za prestonicu Kneževine Srbije. Grad se urbanizuje i teritorijalno širi, ulice se kaldrmišu i osvetljavaju karbidnim i petrolejskim lampama, a zbog zaštite od požara, po Miloševoj naredbi, krovovi se prave od crepa umesto slame. Podižu se mnoge privatne kuće i osnivaju ustanove, među kojima su neke prve u Srbiji: osnovna škola, Serbska kancelarija, Knjažesko-serbska banda sa kapelmajstorom Josifom Šlezingerom, Gimnazija, "Novine Serbske", Teatar "Joakim Vujić", Vojna bolnica, Licej. A od burnih događaja izdvajaju se: čitanje prvog Hatišerifa, primanje Sretenskog, Turskog i Namesničkog ustava, kao i čitanje odredbi Berlinskog kongresa kojima Srbija postaje nezavisna.

Panorama grada

Kragujevac stagnira od 1841. godine, kada je prestonica premeštena u Beograd, ali deceniju potom u grad stiže topolivnica iz Beograda, nešto kasnije nazvana Vojno-tehnički zavod, što utiče na priraštaj stanovništva i izgradnju novih naselja: Palilule, Pivare, Vašarišta. Uporedo sa razvojem industrije razvija se i radnički pokret, naročito sedamdesetih godina XIX veka, kada je ovde živeo i radio prvi srpski socijalista Svetozar Marković.

Prva kragujevačka gimnazija

Tokom Prvog svetskog rata u Kragujevcu se nalazila Vrhovna komanda srpske vojske, a između dva rata grad postaje centar radničke klase. U Drugom svetskom ratu, posle nekoliko diverzantskih partizanskih akcija, Nemci su napravili onaj već pomenuti nezapamćeni zločin na koji se odnose stihovi Desanke Maksimović:

Bilo je to u nekoj zemlji seljaka
Na brdovitom Balkanu
Umrla je mučeničkom smrću
Četa đaka
U jednom danu…

Ktitor Stare dvorske crkve bio je Miloš Obrenović

Ovi istorijski događaji uticali su na izgled starog jezgra Kragujevca – "Milošev venac" i spomen-park "Kragujevački oktobar" u Šumaricama.

Saborna ili Nova crkva u centru grada

Staru dvorsku crkvu u srpskovizantijskom stilu podigao je na desnoj obali Lepenice Miloš Obrenović 1818. godine, dok je Stara skupština u crkvenoj porti podignuta četrdesetak godina kasnije.

Palata Okružnog načelstva ili Suda

Arhitektonski impresivnija, ali istorijski manje značajna, Saborna ili Nova crkva sagrađena je u istom stilu pred kraj XIX veka, otprilike kada i neoklasicističko zdanje Gimnazije, a početkom XX veka podignuta je palata Okružnog načelstva ili Suda u neorenesansnom stilu.

Gradska tržnica iz 1929. godine

I danas vrlo živa gradska tržnica iz 1929. godine bila je jedna od prvih pokrivenih pijaca u Evropi.

Pokošena trava u Šumaricama

Od dvorskog kompleksa kneza Miloša sačuvan je samo Amidžin konak iz 1818. godine, nazvan po Simi Milosavljeviću Paštrmcu, zvanom Amidža, nadzorniku kneževog dvora. Zgrada ima karakteristike regionalne balkanske arhitekture i deo je Narodnog muzeja – pored Konaka kneza Mihaila (u kome se povremeno održavaju izložbe), Spomen-muzeja Svetozara Markovića i Malog likovnog salona.

Amidžin konak iz 1818. godine

Stara zgrada livnice sa kraja XIX veka najstariji je industrijski objekat u Srbiji, pa se u njoj danas nalazi Istorijsko-tehnički muzej "Crvena zastava".

Knez Mihailov konak

Spomen-park "Kragujevački oktobar" u Šumaricama najznačajniji je istorijski spomenik i najatraktivnija turistička destinacija Kragujevca – godišnje ga poseti više od 500.000 posetilaca iz zemlje i inostranstva.

Spomen-muzej Svetozara Markovića

Kružni put dug 7 kilometara povezuje sa gradom blago zatalasanu površinu od oko 350 hektara pod livadama i šumarcima, na kojoj se nalazi 30 humki streljanih Kragujevčana, od kojih je 10 umetnički oblikovano.

Mesto održavanja "Velikog školskog časa"

U memorijalnom prostoru je i muzej "21. oktobar", sazdan od 30 kula različite visine bez vrata i prozora u kojima se čuvaju predmeti i poslednje poruke streljanih.

Muzej "21. oktobar"

Ono što odmah upada u oči na tom atraktivnom prostoru sa veštačkim jezerom idealnim za pecaroše, jeste miris savršeno pokošene trave i odsustvo bilo kakvog đubreta.

Pozorište "Joakim Vujić"

Slavica Jovanović, vodič Turističko-informativnog centra Kragujevca, od koje smo dobili najveći broj podataka o gradu, kaže:

– Za Kragujevac se može reći da je generalno čist grad, a Šumarice – ekstra. Retko se desi da neko nešto baci, a i kad se to desi, sami prolaznici često uklone otpatke. Osim toga, ovde su svi bezbedni: šetači, biciklisti, pecaroši, oni na trim stazi… Ne znam da se ikada nešto neprijatno dogodilo.

Rada Tamindžić
Politika MAGAZIN 479 – 03.12.2006.