KRUPANJ

MEĐU BISTRIM POTOCIMA I USNULIM HEROJIMA

Na severozapadu Srbije, između Cera, Jagodnje i Sokolskih planina, od Jadra do Drine, skoro svaki šumarak i proplanak svedoče o velikim bitkama iz novije istorije

Putovanje ka Rađevini i Podrinju pre svega je putovanje u prošlost. Sa svakim pređenim kilometrom sve smo bliži mestima čija su imena postala važnija za nacionalnu istoriju nego za geografiju. Prvi srpski ustanak. Hajduci. Prvi svetski rat. Kolubarska bitka. Bitka na Drini. Gučevo, Boranja, Jagodnja, Sokolska planina. General Petar Bojović, potpukovnik Dušan Purić.

Mapa lokacije Krupnja

Tekeriš: spomenik junacima Cerske bitke ("Vaša dela su besmrtna"), spomen-česma vojvodi Stepi Stepanoviću, nekoliko spomen-ploča postavljenih od 1928. do 2002. godine, među njima i jedna sa imenom vojvode Radomira Putnika, i jedna posvećena "čehoslovačkoj braći", vojnicima 28. praškog puka austrougarske vojske koji su avgusta 1914. odbili da pucaju u Srbe i poginuli pevajući "Hej, Sloveni!".

Upravo zbog Tekeriša smo odabrali da od Beograda do Krupnja, našeg glavnog odredišta, krenemo putem preko Šapca. To je i najbrža varijanta, pa ipak nam je bilo potrebno gotovo tri sata da prođemo kroz mnogobrojna naseljena mesta na ovom pravcu.

Dobropotočka crkva

U Šapcu smo nakratko zastali da u pekari probamo bosansku pitu krompirušu "ispod sača", a pre Krupnja smo svratili u Dobri Potok, čiju je crkvu Svetog uspenja presvete Bogorodice nadaleko proslavio tamošnji preduzimljivi sveštenik Aleksandar Đurđev. Obnovio je ovu bogomolju, među najstarijima u Podrinju, oko nje raskrčio prostor na kojem je uredio park, otvorio Etnomuzej i Muzej lova (sam je po okolnim selima prikupio izložene zbirke), a u napuštenom rudarskom oknu sredio i oslikao kapelu posvećenu svetom Prokopiju.

"Sultanova nevesta" i hajduci

Jednako nam je dobro poslužila i knjižica "Rađevina i Rađevci" Jovana Janjića, iz koje smo, pored ostalog, saznali da arheološki nalazi potvrđuju da su tu postojala naselja još u periodu neolita, a nađeni su i ostaci rimskih građevina.

Manastir Soko grad posvećen vladici Nikolaju Velimiroviću

Simbol vremena provedenih pod turskom okupacijom u Rađevini je Soko grad, koji je dugo važio za neosvojivo utvrđenje (prozvano zato "sultanova nevesta") na vrhu 600 metara visoke stene, sve dok ga u leto 1804, u Prvom srpskom ustanku, nije zauzela hajdučka četa harambaše Đorđa Obradovića Ćurčije. Zloglasna tvrđava je sasvim razrušena 1862. godine, uz pomoć kapetana Petra Radojlovića i nekoliko tovara eksploziva. Na istom mestu se danas nalazi 12 metara visok i 2,2 tone težak pozlaćeni krst, poklon porodice Horsta Vrobela iz Nemačke (postavljen 24. marta 2000), a ispod njega, na platou između dve stene, episkop šabačko-valjevski Lavrentije podigao je pre deceniju i po manastir posvećen vladici Nikolaju Velimiroviću, sa prostranim konacima i dobro opremljenom bibliotekom.

U sunčano predvečerje pred manastirom smo zatekli ovogodišnje učesnike sad već tradicionalne i sve čuvenije "Mobe". Zoran Ristivojević, sveštenik koji rukovodi manastirom, rekao nam je da je došlo oko 120 srpske dece i omladine iz Evrope, Amerike i sa Kosova, a tu su i njihovi vršnjaci iz Rusije, Rumunije i Grčke. Za mesec dana, koliko će provesti na "Mobi", pored veronauke, srpskog jezika i istorije, učiće i kaligrafiju, ikonopisanje, crkveno pevanje…

Ribnikari, Spasić i doktor Rajs

Panorama Krupnja

U samom Krupnju, srcu Rađevine, najzgodnije devojke i mladići i najveseliji mališani okupili su se kraj otvorenog bazena u centru grada, preko puta hotela "Grand". Skrivena od spoljnih pogleda uredno potkresanom zelenom živicom, ova malena oaza svežine dugo je bila jedina te vrste u regionu.

Otvoreni bazen

– I po tome, kao i po mnogo čemu drugom, Krupanj je vekovima prednjačio nad okolnim gradovima, ali sad kao da su nas svi pretekli. Eto, u srednjem veku smo imali rudnike antimona, u XIX veku smo sagradili i topionice, grad je privredno i kulturno napredovao sve do Drugog svetskog rata, kad su Nemci spalili ceo Krupanj (jedino je preživela stara apoteka, nekadašnja vila načelnika rudnika Pere Despića, koja i danas, obnovljena i pod zaštitom države, krasi glavnu ulicu). Posle rata smo, uz rudarstvo, razvijali i preradu drveta, tekstilnu industriju, pa proizvodnju kartonske ambalaže, kontaktnih sočiva, sušenog voća… Sad je sve to zatvoreno – tmurno primećuje Perica Jovanović, direktor "Politikinog" Doma kulture, lepe i moderne zgrade koju je naša kuća sagradila 1984. godine pokraj rečice Bogoštice.

Stara apoteka

Bogata biblioteka, velika bioskopska i kongresna sala, svetao i prostran izložbeni i kancelarijski prostor (a odmah pored zgrade je i onaj bazen) pravo su mesto za rad i uživanje, pa je jasno zašto se upravo tu održavaju razni skupovi, seminari i rad mnogobrojnih sekcija. Ova svojevrsna zadužbina porodice Ribnikar, osnivača i prvih vlasnika najstarijeg dnevnog lista u Srbiji – "Politike" – čuva uspomenu na Darka i Vladislava Ribnikara koji su 1914. godine poginuli u borbama oko Mačkovog kamena.

Dom kulture Politika

Krupanj nije zaboravio ni ostale svoje dobrotvore. U glavnoj ulici, koja od 1926. nosi njegovo ime, stoji česma u spomen na prof. Rodolfa Arčibalda Rajsa, doktora prava i hemije, kriminologa i publiciste, Švajcarca i velikog prijatelja Srbije. Svojim izveštajima sa ratišta na Jagodnji i Boranji on je skrenuo pažnju svetske javnosti na srčanost i neustrašivost srpskog naroda.

Stara crkva i nova spomen-crkva i kosturnica

Bliže ulazu u grad je i zadužbina beogradskog trgovca Nikole Spasića, nekadašnja bolnica (izgrađena 1934. po istom projektu kao Gradska bolnica u srpskoj prestonici), sad pretvorena u dom za stare. Ali najznačajnije zdanje u Krupnju je spomen-crkva sa kosturnicom, posvećena junacima sa Mačkovog kamena, podignuta pored istoimene stare (iz 1842) crkve Svetog vaznesenja Gospodnjeg. Spomen-crkvu (dovršenu 1932) kao i spomenik na Mačkovom kamenu projektovao je ugledni beogradski arhitekta Momir Korunović, a njena posebnost je veliki luster izrađen od granata, metaka i mačeva pokupljenih sa ratišta posle ove bitke.

Ni nesrećnici od čijeg oružja su izliveni ukrasi za crkvu nisu daleko: njihove probijene lobanje ređaju se u jezivom nizu na policama duž zidova kosturnice.

Na Mačkovom kamenu

Spomenik na Mačkovom kamenu

Sa vrha Jagodnje – planina je ime zaslužila po sočnom divljem voću koje je nekada prekrivalo njene pitome obronke – senka usamljenog oblaka klizi niz proplanak obrastao niskom mekom travom i mirisnom majčinom dušicom, da bi, s jedne strane, nestala u visokoj borovoj šumi koja zaklanja pogled na Drinu, a s druge strane požurila preko Krupnja do Jadarske doline i, dalje, do Panonske nizije. Usred ove nenarušene lepote lako bismo dočarali živopisno seoce, planinarski dom i graju turista. Ali mi nismo u idiličnim predelima Švajcarske, već na Mačkovom kamenu, gde je srpska vojska vodila jednu od najogorčenijih i najkrvavijih bitaka za vreme Prvog svetskog rata. Pred nama je, zato, jednostavna i dostojanstvena kamena kapela, i natpis: "Otadžbina palim herojima".

U žestokim sukobima 1. srpske i 6. austrougarske armije, septembra 1914. godine, ovde, na koti 923, poginulo je oko 800 naših i 1.200 neprijateljskih vojnika, a među 176 ranjenih srpskih oficira bio je i princ Đorđe Karađorđević. Danas tišinu tek povremeno naruši huk vetra, poput šapata junaka nestalih u borbama na Mačkovom kamenu.

Šta nam to poručuju pradedovi, čije kosti, sakupljene posle okršaja, danas počivaju u Krupnju? "Deco, pokažite više poštovanja prema svojim junačkim precima i svojoj zemlji!" Tako bi se oni, možda, oglasili nakon što bi spazili sramne hrpe smeća razbacane oko spomenika. Potomcima onih koji su za te livade i šume položili život sad je teško da plastične boce i kese, limenke i kutije od cigareta odlože u kante.

Zapušteni Zmajevac

Zmajevac

Slične "ukrase" smo, nažalost, našli i na popularnom izletištu Krupnjana, Zmajevcu, otvorenom pre desetak godina. Slomljene drvene klupe, izvaljena stabla, razno smeće… Lokalni ekolozi bi želeli da ga proglase za nacionalni park, ali redovni posetioci Zmajevca, kao i učesnici nedavne "krkušijade", kao da bi radije ovde smestili komunalni otpad. Veliki je problem i loš neasfaltiran put do izletišta.

Krupanj ima planove da razvija turizam, ima za to i prirodne potencijale, ali bez dobrog asfalta teško će u tome uspeti.

– Više puta se naša opština obraćala republici za pomoć u izgradnji putne infrastrukture, dobili smo obećanja, ali ne i pare. Ipak, ne odustajemo. U međuvremenu se trudimo da što više posetilaca privučemo na tradicionalne manifestacije kao što su Likovna kolonija, "Dani krompira", "Dani gljiva" i letnji sportski kampovi za decu. Podstičemo kongresni i seoski turizam, u avgustu ćemo biti domaćini folklornih grupa iz Grčke, Rumunije, Slovačke i Ukrajine na festivalu "Evropa igra", a pokrenut je i projekat da ovde otvorimo prvi geološki park u Srbiji – nabraja Rade Marković iz Turističke organizacije Krupnja.

I ako niste ljubitelj "etnozabave", zavolećete Krupanj, Rađevinu i ceo Mačvanski okrug zbog očaravajuće prirode, krupnih kupina i malina, 350 vrsta pečuraka koje rastu u ovim šumama, bistrih potoka i rečica (samo u Krupnju ih ima nekoliko: Zmajevica, Bogoštica, Kržavica, Čađavica, Brštica i Likodra – koja nastaje od dve potonje – a na njima dvadesetak mostova i mostića) i, naravno, istorije koja je na ovom malom prostoru sabila onolike vekove, događaje i heroje.

Aleksandra Mijalković
Politika MAGAZIN 619 – 09.08.2009.